o. Alberto Meouchi
Historia Kościoła maronickiego zaczyna się, mówiąc właściwie, od obecności pierwszych chrześcijan, a konkretnie od przybycia Apostoła Piotra (I wiek) do Antiochii, aby po Zesłaniu Ducha Świętego założyć wspólnotę wiary. Księga Dziejów Apostolskich zawiera pewne kluczowe momenty jego powstania, które jednak, jako wspólne dla całego Kościoła katolickiego, pozostają niezauważone jako elementy historyczne Kościoła maronickiego, ale które, ściśle rzecz biorąc, są częścią jego historii.
Aby nakreślić jej historię i przedstawić ją z odpowiednią zwięzłością, podzielimy ją na sześć okresów – i to bardzo krótkich – jej życia:
Bezpośredni okres poapostolski (II-III w.).
Ten okres charakteryzował się, między innymi obok gwałtownych prześladowań,
powstawaniem licznych herezji. Być może to drugie było bardziej niebezpieczne,
ponieważ zamiast szkodzić Kościołowi od zewnątrz, czyniło szkody wewnątrz Kościoła.
Wielu konwertytów na chrześcijaństwo zaczęło wygłaszać opinie sprzeczne z dogmatami
objawionymi przez Chrystusa – być może bez złej woli, ale błędne , w ten powodując
wielki zamęt w umysłach ludzkich, zwłaszcza że samo chrześcijaństwo było jeszcze
stosunkowo nowe, a jego doktryna nie była jeszcze dobrze zdefiniowana (Downey,
1961).
Wśród pierwszych herezji, które pojawiły się w Antiochii, były: nikolaityzm, doketyzm,
marcjonizm i gnostycyzm, z takimi postaciami jak Mikołaj z Antiochii (niezależnie od
tego, czy był prozelitą z Antiochii, czy też nie, jednym z siedmiu diakonów [por. Dzieje
Apostolskie 6:5]; uważamy, że nim nie był, ale że wykorzystywał prestiż swojego imienia,
aby zdobyć zwolenników), Szymon Mag z Samarii [por. Dzieje Apostolskie 8:9-13],
Menander z Antiochii, Saturninus z Antiochii, Cerdon z Syrii, Bazylides z Aleksandrii,
Marcion z Sinope i inni.
Jeśli chodzi o prześladowania, które wybuchły w II wieku, to szczególne znaczenie w
Antiochii miało prześladowanie podczas panowania Cesarza rzymskiego Marka Ulpiusza
Trajana († 117). Według kroniki Malalasa (VI w. VI), przyczyna prześladowań mogła być
dwojaka: a) albo dlatego, że Cesarz był tak rozwścieczony przeciwko Św. Ignacemu z
Antiochii, ponieważ według Trajana Ignacy użył wobec niego niewłaściwych słów; b) albo
dlatego, że Trajan obwiniał chrześcijan za trzęsienie ziemi, które miało miejsce w
Antiochii (13 grudnia 115 r.), ponieważ sam Malalas wspomina, że poganie przypisali
katastrofę “θεομηνία” (theomenia, i. e. “znak gniewu Bożego”) z powodu wizyty Trajana
w Antiochii (por. Euzebiusz, Historia kościelna 3, 36), najwyraźniej tak rozwścieczyło to
Trajana, że rozpoczął prześladowanie chrześcijan, którzy dali poganom powód do
takiego myślenia, a pierwszą ofiarą tego antychrześcijańskiego wybuchu był zwierzchnik
wspólnoty, Biskup Ignacy, oraz, ku zaskoczeniu wszystkich, własna córka Trajana,
nawrócona na chrześcijaństwo, Św. Drolides z Antiochii († ok. 116) (por. Jan
Chryzostom, Laud. S. Mart. Drosidis: PG 50, 683-694).
W wyniku tego prześladowania, które doprowadziło do męczeńskiej śmierci Św.
Ignacego z Antiochii, można wyciągnąć pewne ważne informacje dotyczące początków
Kościoła maronickiego. Podczas podróży z Antiochii do Rzymu, przechodząc przez Azję
Mniejszą, w czasie aresztowania , którego skutkiem poniósł męczeńską śmierć w
Koloseum, Św. Ignacy napisał siedem listów. W jednym z nich, jak zauważyliśmy
powyżej, nadaje Kościołowi przymiotnik “katolicki” i żywo opisuje życie chrześcijańskie,
podkreślając wielkość Eucharystii. W innym podaje opis hierarchicznej struktury
Kościoła: wyjaśnia trzy porządki sakramentu święceń (monarchia biskupia, prezbitera i
diakonat) , wzywa świeckich do wierności im. Jest to bardzo interesujące, gdyż zmienia
“czytanie” urzędów kościelnych, ponieważ w tamtych czasach mówiono zwykle o
“prorokach i nauczycielach” (por. Dz 13:1) lub o “apostołach, prorokach, doktorach,
thaumaturgach…” (por. 1 Kor 12:28). Wprowadzenie tego języka u Św. Ignacego ma
ogromne znaczenie, ponieważ wyjaśnia hierarchię kościelną. Dla duchowości
maronickiej, język ten został zilustrowany w Maronickim Krzyżu Patriarchalnym (tj.
krzyżu z pionowym słupem i trzema poziomymi poprzeczkami reprezentującymi
episkopat, prezbiterat i diakonat). Listy te są jakby testamentem doktrynalnym, który
Ignacy chciał pozostawić, aby jego wierni w Antiochii nigdy nie zapomnieli.
Kolejnym aspektem Kościoła maronickiego , , który ma swoje korzenie w Św. Ignacym z
Antiochii, jest jego tradycja muzyczna. Silny akcent poetycki w jego pismach i liczne
odniesienia do chorału jako części boskiej liturgii świadczą o naturalnej skłonności Św.
Ignacego do muzyki. Według późniejszej tradycji, to Św. Ignacy z Antiochii wprowadził
do Kościoła śpiew antyfonalny, który do dziś jest żywy w liturgii maronickiej; istnieje
nawet legenda, że to sami aniołowie nauczyli Św. Ignacego tej formy śpiewu (według
Mojżesza bar Kepha, ok. 813-903 r. n.e.). Chociaż ta tradycja muzyczna jest
rzeczywiście odziedziczona w synagogach żydowskich, to legenda ta pokazuje rolę, jaką
odegrał Św. Ignacy w rozwoju muzyki w Kościele, która przeniknęła nie tylko do
maronitów, ale do wszystkich kościołów.
Niewiele wiadomo o okresie bezpośrednio po męczeńskiej śmierci Św. Ignacego. Jego
następcą był Heron (ok. 116- ok. 128 n.e.), a po nim Korneliusz (ok. 128- ok. 142 n.e.).
Wydaje się, że działalność gnostycka odniosła znaczny sukces, więc może to tłumaczyć
brak źródeł w pierwszych trzech czwartych II wieku (Downey, 1961). W tym czasie
nastąpił silny wpływ elementów żydowskich na doktrynę chrześcijańską rozwijającą się w
Antiochii, co odegrało bardzo ważną rolę w sposobie rozwoju metody egzegetycznej w
teologii syryjskiej. Silna obecność Żydów przystępujących do chrześcijaństwa w Antiochii
była prawdopodobnie wynikiem miażdżącej porażki Hadriana w buncie Szymona Bar
Kojby w Palestynie (132-135 AD).
Za czasów Marka Aureliusza (161-180 r. n.e.) chrześcijanie cierpieli z powodu wielkich
prześladowań. Biskupami Antiochii, którzy stawili czoła tym prześladowaniom, byli Eros
(ok. 142- ok. 169 r. n.e., następca Korneliusza) i Teofil (ok. 169-188 r. n.e.), ale nie
mamy wystarczających informacji o tych prześladowaniach. W tych bezdusznych
czasach rozróżnienie między ortodoksją a herezją, między judaizmem a
chrześcijaństwem, nie było we wszystkich aspektach bardzo wyraźne, ale rozróżnienie
istniało, być może z powodu samych prześladowań; dlatego w liturgii chrześcijańskiej
znajdujemy wiele elementów żydowskich, a w heretyckim odpowiedniku wiele elementów
ortodoksyjnych. Widać to w Ad Autolycum Teofila, jedynym zachowanym piśmie tego
biskupa Antiochii, w którym pojawia się apologia wiary chrześcijańskiej, ale jest ona
przedstawiona w sposób fragmentaryczny i bez rozróżnienia różnic między wiarą
chrześcijańską a filozofią hellenistyczną. Wkład Teofila w rozwój historii chrześcijaństwa
w Kościele w Antiochii był bardzo ważny. Rzeczywiście, był pierwszym apologetą, który
użył terminu “Trójca Święta”, mówiąc o boskości, tak głęboko zakorzenionej w liturgii
maronickiej . Tym, który powiedział, że ewangeliści byli “natchnieni przez Ducha
Świętego”, a Ewangelie i listy św. Pawła są “Słowem Bożym”, stałymi wyrażeniami w
liturgii maronickiej aż do dnia dzisiejszego.
Następcą Teofila był Maksymin (ok. 188 – ok. 198/199 n.e.), o którym wiadomo tylko
tyle, że brał udział w kontrowersjach dotyczących terminu Wielkanocy. Maronici poszli za
jego opinią, zrównując datę z tą zaproponowaną przez Papieża z Rzymu. Następnie w biskupstwie w Antiochii pojawił się zagorzały Serapion (ok. 198/199- ok. 211 r. n.e.),
który napisał wiele listów (zaginionych, ale cytowanych przez Euzebiusza w Historii
Kościoła, V, 19. VI, 12), w których zajmował się kwestiami heretyckimi przeciwko
montanizmowi i doketyzmowi oraz ostrzegał, że apokryficzna Ewangelia Piotra jest
doketycka, a zatem niekanoniczna. A w jednym ze swoich listów zajmuje się
chrześcijanami, którzy przeszli na judaizm.
Historia wspólnoty chrześcijańskiej w Edessie za czasów biskupstwa Serapiona daje
nam wyobrażenie o wpływach Antiochii wśród chrześcijan rozproszonych w całej Syrii.
Edessa nie była miastem hellenistycznym, jak Antiochia, ale mówiono tam po aramejsku
i dominowała kultura syryjska. W tym czasie w biskupstwie przebywał Palut (ok. 200 r.),
trzeci Biskup Edessy, prawdopodobnie mianowany i wyświęcony na Biskupa na ten
urząd przez samego Serapiona (Cureton, 1864). W tym okresie Lucjusz Septymiusz
Sewerus (146-211 n.e.) wydał edykt zabraniający nawracania Żydów na
chrześcijaństwo, co najwyraźniej doprowadziło do męczeństwa wielu żydowskich
konwertytów na chrześcijaństwo. Po śmierci Serapiona Biskupem Antiochii został
Asklepiades (ok. 211- ok. 217/218 n.e.), którego współcześni i on sam uważali za
wyznawcę wiary (czyli krok przed męczeństwem).
Po Asklepiadesie na biskupstwie w Antiochii zastąpili go Filemon (ok. 217/218- ok.
230/231), Zebinus (ok. 231- ok. 238) i Babilonas (ok. 238- ok. 250), ten ostatni zginął
jako męczennik podczas prześladowań za Decjusza (ok. 201-251). 201-251), a szeroko
rozpowszechnione są legendy o jego sporach z Cesarzem Filipem Arabskim († 249),
któremu zabronił wstępu do kościołów w Antiochii za to, że zamordował jego
poprzednika, Cesarza Gordiana III († 244). Potem przyszedł Fabiusz (ok. 250/251-ok.
252), a następnie Demetriusz (ok. 252-ok. 260/261 AD), który dostał się do niewoli
perskiej i nie mógł pozostać w Antiochii. Po jego śmierci następcą został Paweł I z
Samosaty (ok. 260/261- ok. 268 AD). W tej długiej sukcesji biskupów Kościół w Antiochii
stopniowo przekształcał się w wierny Kościół. Ten aspekt wierności będzie mocno
zakorzeniony w mentalności maronitów, jak to zobaczymy później. Ważne było, aby
wytrwać przy Chrystusie, do końca, w Jego Kościele. Tak więc, gdy Demetriusz został
zmuszony przez niewolę do nieobecności fizycznej w Antiochii, duchowieństwo i świeccy
nie uzurpowali sobie prawa do jego miejsca, ale byli całkowicie lojalni wobec swojego
Biskupa, który zmarł na wygnaniu. Istnieją przesłanki, że w czasie wygnania swoich
Biskupów lub w czasie wakatu były one chronione przez biskupstwo w Tarsie (np. u
Euzebiusza, Historia Kościoła, VI, 46.3; VII, 30.2).
Wraz z przybyciem Pawła I z Samosaty pojawiło się ciekawe zjawisko, które
odzwierciedla osobowość maronitów. Był Biskupem o rozpustnym życiu i doczesnych
interesach, zaangażowanym w politykę. Równocześnie sprawował urząd Biskupa i
procurator ducenarius (tj. dyrektora finansów miasta; termin ducenarius wskazuje, że
miał pensję w wysokości co najmniej 200 000 sestercji). Do tego jego doktryna była
bardzo heterodoksyjna: podkreślając boską jedność, zaprzeczał Trójcy Świętej i
boskości Chrystusa, czym utorował drogę do rozprzestrzenienia się arianizmu. Wierni
kościoła w Antiochii, nie zważając na to, zachowali lojalność wobec swojego hierarchy i
zamiast mu się przeciwstawić, zwołali synod, aby nie zlekceważyć prawowitej władzy
Pawła z Samosaty, i w porozumieniu z Biskupem Rzymu zdymisjonowali Pawła. Jego
następcą został Biskup Domnus (ok. 268- ok. 271/272 n.e.), który cierpiał z powodu
napiętej sytuacji po trzy letnim okresie rządów Pawła z Samosaty i jego zwolenników,
następnym Biskupem był Timaeus (ok. 271/271- ok. 279-80). Ten instytucjonalny
charakter i szacunek dla autorytetów to jedno z dziedzictw, które Kościół maronicki
otrzymał od swoich początków i które zachował w nienaruszonym stanie do dziś.
