Patriarcha

A. Definicja kanoniczna:

Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium definiuje patriarchę jako “biskupa, do którego należy władza nad wszystkimi biskupami, nie wyłączając metropolitów, oraz nad wszystkimi innymi wiernymi Kościoła, któremu przewodniczy, zgodnie z prawem zatwierdzonym przez najwyższą władzę Kościoła” (CCEO 56).

Patriarcha jest najwyższym hierarchą, drugim po papieżu rzymskim. Jego władza rozciąga się również poza terytorium patriarchalnym na Kościół rytualny sui iuris, któremu przewodniczy (por. CCEO 146), a poprzedza wszystkich biskupów na całym świecie, niezależnie od ich rangi, bez uszczerbku dla specjalnych zasad pierwszeństwa ustanowionych przez papieża (por. CCEO 58).

Tradycja wschodnia umieszcza władzę patriarchalną w kontekście synodalności i współodpowiedzialności wszystkich biskupów tego samego Kościoła sui iuris, któremu ona podlega.

Patriarcha, który otrzymuje honorowy tytuł kardynała, należy do zakonu biskupów (uwaga: trzy zakony kardynałów to: Zakon Biskupów, Zakon Kapłanów i Zakon Diakonów). W motu proprio Ad Purpuratorum Patrum Collegium (Paweł VI, 11 lutego 1965 r.) zadekretowano, że patriarchowie wschodni nie należą do duchowieństwa rzymskiego i dlatego nie przypisuje się im żadnego podporządkowanego im miejsca, rzymskiego tytułu czy diakonii. Zachowują tytuł swojego patriarchalnego zwierzchnika. Pierwszym maronickim patriarchą, który został mianowany kardynałem, był Jego Błogosławieństwo Paweł Piotr kard. Meouchi (1894-1975).

Honorowe traktowanie protokolarne Patriarchy to Jego Błogosławieństwo (arabskie: غبطة البطريرك, ghabtat albṭryrk). Jeśli są to kardynałowie, to nadal traktuje się go w ten sposób, ale między imieniem a nazwiskiem wstawia się słowo kardynał, a w niektórych rzymskich protokołach kardynalskich słowo Jego Najdostojniejsza Wysokość.

Maronicki patriarcha posiada tytuł patriarchy Antiochii i całego Wschodu. W związku z tym, że z biegiem czasu kilka Kościołów wschodnich o korzeniach antiocheńskich, które odłączyły się od papieża (uwaga: Kościół grecko-melkicki został oficjalnie przyłączony do Rzymu 15 marca 1729 r., a Kościół syryjski 13 czerwca 1775 r.), powróciło do wiary katolickiej i otrzymało dla swoich patriarchów tytuł patriarchy Antiochii, do ich tytułu patriarchalnego dodaje się czasami wyrażenie “maronickich”, co oznacza, że stają się one: Patriarcha Antiochii i całego Wschodu Maronitów.
Kiedy biskup zostaje kanonicznie wybrany na patriarchę przez maronicki Synod Patriarchalny lub bezpośrednio przez papieża, udaje się do Rzymu, aby przyjąć Communio, czyli Komunię kościelną od papieża rzymskiego (por. CCEO 77 § 2) i od tego momentu posiada całą władzę, jaką daje mu jego godność patriarchalna. Patriarcha-elekt wysyła również listy komunijne do innych wschodnich patriarchów jako znak miłości. Od tego momentu w Boskiej Liturgii (tj. Mszy Świętej) jest on wyraźnie wymieniany po papieżu rzymskim, zgodnie z przepisami liturgicznymi.

Zamiast zmieniać imię patriarchy maronickiego (jak to się dzieje np. w przypadku papieża rzymskiego), dodaje się do jego imienia imię “Piotr” (arabskie: بطرس Boutros | francuskie: Pierre | włoskie: Piero | angielskie: Peter), aby pokazać, że stolica w Antiochii była pierwszą apostolską stolicą św. Zwyczaj ten jest poświadczony jako starożytna i czcigodna tradycja w parze dokumentów arabskich z XII wieku (1141 i 1154) cytowanych przez Pierre’a Diba (1930), który powołuje się na Ms. Vat. Syr. 118, 261 v. 1121.

Błogosławieństwem dla maronitów jest zachowanie w ich patriarchacie sukcesji apostolskiej Antiochii od św. Piotra do dnia dzisiejszego. Rzeczywiście, patriarchat maronicki nigdy nie przestał być katolicki, a więc i wierny papieżowi rzymskiemu.

B. Etymologia:

Słowo Patriarcha wywodzi się z greckiego πατριάρχης (patriárjes), co w języku angielskim oznacza “ojciec rodziny”. Jego etymologia składa się z dwóch słów: πατριά (patriá) – oznaczającego “rodzinę” oraz ἄρχω (àrjô) – oznaczającego “rządzić”.

Pierwotnie patriarcha był mężczyzną, który jako ojciec rodziny sprawował władzę – autokratyczną – nad dalszą rodziną lub rodem. Trzej główni patriarchowie narodu izraelskiego to Abraham, Izaak i Jakub (tzw. “epoka patriarchalna”), ale termin patriarcha, o znaczeniu religijnym jako takim, pochodzi z tłumaczenia Biblii LXX (Septuaginta), znanej również jako Biblia Aleksandryjska, Septuaginta lub Kanon Grecki (III-II w. p.n.e.).

C. Instytucja patriarchalna:

Grzegorza Nazjanza (329-389) w Orationes 42.23 (J-P. Migne PG), a zatem można przypuszczać, że tradycja instytucji patriarchatu jest starożytna i czcigodna.

Od pierwszych soborów ekumenicznych postać patriarchy jest również uznawana przez Kościół: I Sobór Ekumeniczny w Nicei I w kanonie 6 (rok 325), II Sobór Ekumeniczny w Konstantynopolu I w kanonach 2 i 3 (rok 381) oraz IV Sobór Ekumeniczny w Chalcedonie w kanonach 9 i 28 (rok 451).

W starożytnej terminologii kanonicznej termin ten pojawia się u cesarza wschodniorzymskiego Teodozjusza II – Kaligulatora – (401-450), kiedy to wymienia on biskupa Rzymu (papieża) i biskupa Konstantynopola jako patriarchów.

Termin patriarcha nabiera technicznego znaczenia od rozdziału III 128 Novellae Leges cesarza Justyniana I (483-565): “najbardziej błogosławieni arcybiskupi i patriarchowie starożytnego Rzymu i Konstantynopola i Aleksandrii i Antiochii i Jerozolimy”. W 123 Novelli potwierdzona zostaje istniejąca rzeczywistość kościelna, zgodnie z którą biskupi tych wielkich apostolskich siedzib byli jakby zwierzchnikami wielkich terytoriów, nad którymi sprawowali kanoniczną jurysdykcję; natomiast rozdział 1 i 2 131 Novelli ustanawia hegemonię biskupa Rzymu (papieża) nad patriarchą Konstantynopola (patriarchą), a tego ostatniego stawia przed innymi patriarchami na honorowym miejscu.

Już w VII wieku jest częścią języka synodalnego Kościoła w kanonach 2, 7 i 36 Soboru Trullo [lub Soboru Trullańskiego] (691-692), zwanego również Soborem Piątym-Szóstym [po grecku πενθέκτε (penthéxte), po łacinie Quinisextum] (uwaga: warto wiedzieć, że Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium cytuje obszernie kanony Quinisextum jako źródło). Na tym soborze słowo patriarcha oznacza osoby sprawujące władzę w pięciu patriarchatach (lub pentarchiach): Rzymie, Konstantynopolu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimie.

D. Patriarcha Antiochii i całego Wschodu:

Pod koniec III wieku w Imperium Rzymskim, wraz z dojściem do władzy Dioklecjana (ok. 244-311), powstał nowy system rządów tetrarchicznych. Dioklecjan podzielił Imperium Rzymskie na dwie części: Zachodnią, gdzie mianował Maksymiana (ok. 250-ok. 310) współcesarzem, i Wschodnią, gdzie współcesarzem był Dioklecjan, obaj z tytułem Augusta, a pod nimi każdy miał namiestnika z tytułem Cezara: Galeriusza (ok. 260-311) i Konstancjusza (ok. 250-306). W ten sposób całe imperium zostało podzielone na cztery wielkie prefektury: Wschód, Ilirię, Italię i Galię. Prefektura Wschodu została podzielona na pięć diecezji: Orient, Pontus, Azja, Tracja i Egipt, z ich stolicami: Antiochią, Cezareą, Efezem, Herakleą i Aleksandrią. Ten podział cywilny został przyjęty przez Kościół katolicki dla swoich jurysdykcji i zachował tę samą nazwę zarówno dla diecezji, jak i dla podziału. Tak więc stolica Antiochii, diecezji Wschodu, wyjaśnia tytuł posiadany przez metropolitę tego ważnego miasta, który stanie się tytułem patriarchalnym: patriarcha Antiochii i całego Wschodu.

E. Postać prawna patriarchy:

Chociaż instytucja patriarchatu nie jest pochodzenia boskiego, lecz kościelnego, ma sama w sobie historyczne i prawne znaczenie. Jest to w istocie jedna z najstarszych instytucji pochodzenia kościelnego. Mówiąc, że nie jest pochodzenia Bożego, nie mamy na myśli umniejszania znaczenia działania Bożej Opatrzności, którą On w nim umieścił, ponieważ w nim Duch Święty przemówił razem z Kościołem, aby zrealizować swój plan zbawienia (por. Dz 15:28); dlatego jego kościelne pochodzenie jest najwyższej rangi. Rzeczywiście, miał on ogromny wpływ na kształtowanie i organizację w poszczególnych Kościołach lub obrządkach, który, bez obawy o przesadę, jest nie do zastąpienia.

W obowiązującej obecnie dyscyplinie, która rozwija się poprzez stworzenie wspólnego, kompletnego, jednolitego prawa, zawartego w Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium i innych dokumentach, patriarchowie suo cuique patriarchatui tamquam pater et caput praesunt (tzn.: jako właściwi przywódcy swoich patriarchatów), a sami patriarchowie, jako przywódcy swoich patriarchatów, jako przywódcy swoich patriarchatów, jako przywódcy swoich patriarchatów. jako właściwi przywódcy swoich patriarchatów, jako ojcowie i głowy) posiadają niezwykle rozległe prawa i prerogatywy, ze zwyczajną i właściwą władzą rządzenia i porządku (sacra potestas), z kompetencjami na swoim terytorium patriarchalnym, a także, osobiście, nad poddanymi swojego Kościoła sui iuris poza terytorium patriarchalnym. W ten sposób w hierarchii jurysdykcji plasują się bezpośrednio po papieżu rzymskim i zajmują pierwszy stopień hierarchiczny w swoich obrządkach.

Mimo historycznego i prawnego znaczenia patriarchatu, wielu historyków i kanonistów, nie tylko na Zachodzie, ale i na Wschodzie, niewiele wie lub nie ma jasności co do prawnej postaci patriarchów. Dziś, podobnie jak w przeszłości, niektórzy uważają, że instytucja patriarchatu, a przynajmniej kolegialny system patriarchalny, jest pochodzenia boskiego; dlatego przypisują patriarsze prawa i prerogatywy, których nie posiada, naruszając prymat jurysdykcji suwerennego papieża. Inni natomiast widzą w patriarchacie jedynie tytuł honorowy, instytucję zmienną, symboliczną lub wręcz bezużyteczną w organizacji Kościoła. To zamieszanie wynika z braku starannego i solidnego studium historyczno-prawnego patriarchatów (Eid, E., 1963). Na Zachodzie występuje niedocenianie lub swoista amnezja koncepcji patriarchalnej, a na Wschodzie przecenianie lub swoista hipermnezja (Stravro, M., 2006).

F. Historyczny rozwój prawnej postaci patriarchy:

Instytucja patriarchalna nie była od początku w pełni rozwinięta i zorganizowana. Zrodzona z wysokiej tradycji chrześcijańskiej i potwierdzona przez Niceę w 325 roku, przechodziła w ciągu dziejów wiele zmiennych kolei losu: między innymi przez decyzje soborów późniejszych niż Nicea, przez trudności religijne i polityczne doświadczane na Wschodzie, przez wpływ pojawiających się nowych zwyczajów, a także przez mniej lub bardziej bezpośrednie interwencje Stolicy Apostolskiej.

W pierwszym wieku większość gmin chrześcijańskich założonych przez Apostołów była zarządzana przez prezbiterów-biskupów (por. Tyt 1:5-9; 1 P 5:1-4; 1 Tm 5:17; Jk 5:14; Dz 14:23; i passim), ale niektórzy z tych uczniów otrzymali pełnię święceń, jak w przypadku Tymoteusza i Tytusa.

Pierwsi biskupi byli w większości biskupami misyjnymi i/lub założycielami kościołów: św. Jakub założył Jerozolimę, św. Piotr założył Antiochię; św. Marek jest uważany za założyciela Aleksandrii, św. Paweł był misjonarzem w całej Azji Mniejszej, św. Tomasz w Indiach itd. Stabilne biskupstwa były wyjątkiem.

Uważa się, że pod koniec I wieku św. Jan Apostoł pomnożył liczbę stałych siedzib biskupich w Azji Mniejszej, a w tych wspólnotach wybierano episkopos (biskupów) z całą władzą porządkową i jurysdykcyjną. W II wieku termin Episcopo (biskup) przyjął dzisiejsze znaczenie biskupa.

Po śmierci apostołów kilku Episkoposów cieszyło się pewną hegemonią nawet nad innymi Episkoposami. Ta prerogatywa nadawała im charakter wyższej władzy zarządzającej, wynikającej z faktu, że byli biskupami metropolii założonych bezpośrednio przez jednego z apostołów, a nawet posiadali supremację nad innymi biskupami metropolitalnymi. Episkopos to ci, którzy zostali potwierdzeni jako “patriarchowie” w kanonie 6 Soboru Nicejskiego (IV w.), zorganizowani zarówno na Soborze Konstantynopolitańskim (IV w.), jak i na Soborze Chalcedońskim (V w.), a także cywilnie ratyfikowani przez cesarza Justyniana (VI w.). Odtąd termin “patriarcha” był zarezerwowany dla tych hierarchów, którzy mieli szeroką władzę, nawet nad innymi biskupami lub arcybiskupami, i tylko poniżej papieża.

Organizacja Kościoła w pięć patriarchatów (pentarchia) nie była prosta, ponieważ różne przyczyny ją komplikowały i zmieniały: herezje, schizmy, trudności polityczne, prześladowania, powrót do jedności z Rzymem i ingerencja Latynów w dawne wschodnie siedziby. W ten sposób oprócz pierwotnych pięciu (Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima) powstały inne patriarchaty: patriarchat chaldejski w Babilonie (zrodzony z tradycji Antiochii) lub patriarchat moskiewski (zrodzony z tradycji Konstantynopola) lub patriarchat cylicyjski w Armenii (był sufraganem metropolity Cezarei, zależny od Antiochii) itd.

Anatoliusa, biskupa Konstantynopola, któremu udzielił “udziału w swojej władzy”, czy też list samego św. Anatoliusa do papieża Leona, w którym powołuje się on na władzę papieską i prosi o “tron apostolski”. Po uznaniu patriarchalnej władzy biskupa Konstantynopola i każdorazowym jej potwierdzeniu, od Adriana II (867-872) do Soboru Florenckiego (1438-1445), podtrzymywano mniej lub bardziej wyraźne odniesienie do władzy papieża rzymskiego nad patriarchami.

Tak więc władza patriarchalna, rozumiana jako udział we władzy pontyfikalnej, znajduje wiarygodne historyczne uzasadnienie i adekwatne wyjaśnienie swojej prawnej natury w prawdziwym sensie hierarchii jurysdykcji; z drugiej strony, daleka od bycia ograniczeniem, delegacją czy rozproszeniem władzy pontyfikalnej, jest wręcz przeciwnie, ze swoją specyficzną formą prawną, zwyczajnym rozszerzeniem, właściwie tak zwanym, konkretnym i wyraźnym w Kościele Wschodnim, któremu tradycja apostolska szczególnie sprzyjała. Władza patriarchalna jako taka jest właściwie, formalnie i zasadniczo super-episkopalną władzą jurysdykcyjną instytucji kościelnej, na mocy której patriarcha, poprzez udział we władzy pontyfikalnej, sprawuje władzę nad innymi biskupami.

G. Cechy charakterystyczne patriarchalnej jurysdykcji:

Cechy wyróżniające, które charakteryzują jego właściwą indywidualność i jego źródło, są określone przez rodzaj posiadanej władzy:

– Zwykła moc:
Fakt, że jurysdykcja patriarchalna jest udziałem władzy papieskiej, nie oznacza, że jest to władza czysto delegowana. Nie należy też mylić jurysdykcji uczestniczącej lub pochodnej z jurysdykcją delegowaną. Jurysdykcja patriarchalna jest ze swej natury partycypacją, ale posiada zwyczajną władzę w zakresie jej przyznawania, posiadania i wykonywania. Patriarcha ma zwyczajną władzę nad całym patriarchatem i dlatego ma prawo i obowiązek wykonywać, zgodnie z prawem i zwyczajem, swoją jurysdykcję nad biskupami, kapłanami, duchownymi, zakonnikami i świeckimi. Rzeczywiście, jego jurysdykcja jest zwyczajna, ponieważ jest przyznawana prawem patriarchy na mocy jego urzędu.

– Jego osobista moc:
Jurysdykcja patriarchalna jest ściśle osobista, nie do pogodzenia, na mocy przepisu prawa, z przekazaniem wikariuszowi generalnemu całego patriarchatu, ponieważ zwyczajna jurysdykcja, którą posiada, nie jest posiadana jako osoba zastępcza, ale we własnym imieniu, ani nie jest zarządzana w zastępstwie papieża, ale wykonywana przez patriarchę jego własnym prawem i we własnym imieniu, stąd mówimy o władzy patriarchalnej lub patriarchalnej władzy i jurysdykcji. Ta władza, uznawana przez samego Patriarchę, nie może być przyznana jako władza zastępcza Stolicy Apostolskiej (jak na przykład władza syncellusa lub wikariusza generalnego w stosunku do swojego biskupa); to samo dotyczy spraw administracji i wymiaru sprawiedliwości (na przykład Patriarcha może własnym prawem – valet pro iure – wydawać dekrety, mandaty generalne, instrukcje i encykliki dla całego swojego patriarchatu i wymierzać sprawiedliwość przez własne trybunały. Ta jurysdykcja jest ściśle osobista, ale może on wyznaczyć protosyncellusa dla swojej eparchii, ponieważ jego własna władza jest tak osobista (związana z jego osobą), że nie może wyznaczyć protosyncellusa dla całego patriarchatu. Z tego powodu do pozytywnej nuty przypisania lub własności dodaje się negatywną nutę zastrzeżenia, ograniczenia i względnego wykluczenia, która ogranicza komunikatywność jego patriarchalnej jurysdykcji.

– Osobista władza w obrębie terytorium:
Wspomniana właśnie osobowość prawna jest bezpośrednio związana z aktywnym podmiotem władzy, czyli samym Patriarchą. Ale musimy również rozpatrywać tę jurysdykcję w odniesieniu do biernych podmiotów, nad którymi jest wykonywana. W tym sensie jurysdykcja patriarchalna jest zarówno osobista, jak i terytorialna. Dlatego konieczne jest rozróżnienie między wiernymi obrządku a podmiotami jurysdykcji. Wierni to członkowie jego Kościoła sui iuris, nawet ci spoza terytorium patriarchalnego, natomiast poddani to wszyscy, do których stosuje się prawo, niezależnie od tego, czy są poddanymi Kościoła rytualnego, czy nie. Wygodnie jest też rozróżnić władzę sądową i pozasądową (lub dobrowolną). Patriarcha nie może sprawować władzy sądowniczej poza terytorium patriarchalnym, z wyjątkiem rozgrzeszania własnych poddanych oraz, jako sędzia, wysłuchiwania spraw dla niego zastrzeżonych i ogłaszania wyroku. Jeśli chodzi o władzę pozasądową, Patriarcha może ją wykonywać poza swoim terytorium patriarchalnym. Wynika z tego, że jurysdykcja patriarchy jest terytorialna w stosunku do podmiotów jego obrządku, w tym sensie, że jest wykonywana na terytorium jego patriarchatu. W przypadku pluralizmu obrządków na tym samym terytorium, jest on przyznawany wspólnocie w odniesieniu do jej osobowości. Ta wewnątrzterytorialna osobowość jest określona przez obrządek (ratione ritus) i jest w rzeczywistości tylko ograniczeniem jurysdykcji terytorialnej. Jest to właściwe i powszechne na Wschodzie, ale dotyczy również Kościoła łacińskiego, ale tylko na terenach patriarchalnych. Osobowość patriarchalna może również przybrać charakter osobowości pozapatriarchalnej w tym sensie, że dotyczy wiernych obrządku spoza terytorium patriarchalnego (odpowiednik jurysdykcji personalnej Kodeksu Prawa Kanonicznego Kościoła łacińskiego). Jeśli chodzi o wiernych innego obrządku, to nie ma on władzy nad nimi per se, a jedynie pewną pośrednią władzę poprzez hierarchę, gdy zostanie mu przedstawiona, w przypadku przyjęcia i zgodnie z prawem, odpowiedzialność za nich. Najwyższa władza patriarchy jest więc zazwyczaj naruszana tylko przez jego wiernych. Można więc mówić o terytorium – jurysdykcji osobistej.

– Władza pośrednia i bezpośrednia:
Chociaż patriarcha ma zwyczajną i właściwą jurysdykcję nad wszystkimi swoimi poddanymi, to jednak podlega praktycznym zasadom swojego rządu. Jego jurysdykcja jest sprawowana bezpośrednio nad metropolitami, arcybiskupami, eparchami i egzarchami, którzy z mocy prawa są mu bezpośrednio podporządkowani. Wynika to z tego, co już powiedzieliśmy o naturze jego patriarchalnej jurysdykcji, że jest to w zasadzie władza superepiskopalna. Z kolei u wiernych i u duchownych niższych od biskupów, jurysdykcja ta jest pośrednia, to znaczy, że jest wykonywana, w normalnych warunkach, za pośrednictwem hierarchy, który jest bezpośredni dla wiernych; jednakże prawo określa przypadki, w których ta jurysdykcja może być wykonywana natychmiast.

Patriarcha jest więc biskupem kanonicznie wybranym, konsekrowanym i intronizowanym, który cieszy się pełną i całkowitą wspólnotą ze Stolicą Apostolską, ale nie jest biskupem swojego patriarchatu (jak ordynariusz diecezji), lecz jego “Ojcem i Głową”, posiadającym własną, zwyczajną, osobistą, terytorialną i bezpośrednią władzę patriarchalną.

H. Patriarchowie katoliccy:

– Katoliccy patriarchowie wschodni:
Obecnie jest sześciu katolickich patriarchów wschodnich. Trzy osoby z tytułem patriarchy Antiochii: maronicki, grecko-melkicki i syrokatolicki; koptyjski patriarcha Aleksandrii; chaldejski patriarcha Babilonu i ormiański patriarcha Cylicji.

– Patriarcha Zachodu:
Był to jeden z dziewięciu tytułów papieża rzymskiego. Papież Benedykt XVI zrezygnował z niego w 2006 r., ponieważ według uzasadnienia Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan został on uznany przez Watykan za “przestarzały i praktycznie nieprzydatny” oraz że “mógłby pomóc w dialogu ekumenicznym” (Watykański Serwis Informacyjny [VIS], 22 marca 2006 r.).

– Łacińskie tytuły patriarchalne:
Tytuły te różnią się pod względem prawnym od tytułów patriarchów wschodnich, a nawet patriarchów zachodnich, ponieważ są to jedynie tytuły honorowe lub ozdobne, które nie mają jurysdykcji nad metropolitami i biskupami. Nadaje jedynie godność, która jest owocem jedynie symboliczno-historycznych rozważań: Łaciński patriarcha Jerozolimy (ustanowiony w 1099 r.), patriarcha Indii Wschodnich, Goa i Daman (ustanowiony w 1886 r.), patriarcha Lizbony (ustanowiony w 1716 r.), patriarcha Wenecji (ustanowiony w 1451 r.), patriarcha Akwilei (zniesiony w 1752 r.), patriarcha Grado (w 1451 r. połączony z patriarchą Wenecji), patriarcha Indii Zachodnich (nieobsadzony od 1963 r.), Łaciński Patriarcha Antiochii (zniesiony w 1964 r.), Łaciński Patriarcha Aleksandrii (zniesiony w 1964 r.), Łaciński Patriarcha Konstantynopola (zniesiony w 1964 r.), Łaciński Patriarcha Etiopii (od 1555 r. do 1663 r., nigdy nie obowiązywał), Patriarcha jako tytuł ad personam (zastosowany tylko raz w stosunku do biskupa Alessandro Cescenzi w 1676 r.).

I. Patriarchowie niezrzeszeni (prawosławni, niekatoliccy):

– Patriarchów niezrzeszonych, wszystkich wschodnich, jest czternastu:
1) Koptyjski Monofizycki Patriarcha Aleksandrii; 2) Monofizycki Patriarcha Etiopii: 3) Jakobicki Patriarcha Antiochii; 4) Ormiański Patriarcha Konstantynopola; 5) Ormiański Patriarcha Jerozolimy; 6) Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola; 7) Melkicki Patriarcha Antiochii; 8) Melkicki Patriarcha Aleksandrii; 9) Melkicki Patriarcha Jerozolimy; 10) Rosyjski Patriarcha Moskwy; 11) Patriarcha Serbii (Belgrad); 12) Patriarcha Bułgarii (Sofia); 13) Patriarcha Rumunii (Bukareszt); 14) Patriarcha (lub Katolikos) Gruzji. Istnieje również nestoriański katolikos obrządku chaldejskiego oraz inne rytualne kościoły prawosławne, których hierarchowie nie są patriarchami, ale mają równą godność lub odpowiedzialność w stosunku do swoich kościołów.

J. Patriarcha Maronitów:

Patriarchat w Antiochii uważa się za założony przez św. Piotra Apostoła w I wieku (uwaga: w Antiochii istnieje liturgiczne święto Katedry św. Piotra, obchodzone 22 lutego, obchodzone również w kościele łacińskim). Piotr udał się do Rzymu i pozostawił na swoim miejscu jako biskupa Antiochii św. Ewodiusza, który został wyświęcony na biskupa przez samego św. Piotra i był pierwszym biskupem, który otrzymał święcenia biskupie w tym mieście, ginąc jako męczennik ok. 69 r., jak podaje Euzebiusz w Historii kościelnej (III w.).

W wyniku sporów chrystologicznych, kryzysów i herezji, które miały miejsce w tym miejscu, jedność chrześcijańska w Kościele w Antiochii została złamana. Problemy doktrynalne, które pojawiły się po Soborze Chalcedońskim (451), doprowadziły do zwielokrotnienia tytułu Antiochii. Po tym soborze nastąpiła sukcesja patriarchów wiernych Chalcedonowi i przeciwnych monofizytyzmowi, a także innych, przeciwnych Chalcedonowi i popierających monofizytyzm, a na wszystkich z kolei wpływały stanowiska cesarzy.

Patriarcha Sewerus z Antiochii, intronizowany w listopadzie 512 r., był pierwszym i najzacieklejszym przeciwnikiem Chalcedonu, ale jedność została zachowana w takiej czy innej formie do 542 r. Za czasów Jakuba Baradaja, gdy patriarchą Antiochii był Efrem (ok. 526 – ok. 546), sytuacja zmieniła się radykalnie. 546), sytuacja zmieniła się diametralnie, ponieważ gdy tylko został wyświęcony na biskupa (543) dzięki przychylności cesarzowej Teodory, która zmusiła Al-Haritha Ibn Jablaha (الحارث بن جبلة), księcia Gasanidów lojalnego wobec Cesarstwa Bizantyjskiego, do utworzenia heretyckiej hierarchii przeciwko hierarchii katolickiej, został przez nich mianowany patriarchą Antiochii. W latach 543-544 w Antiochii został ostatecznie ustanowiony patriarchat syromonofizycki z Jakubem Baradaiem, a w Antiochii powstał Kościół jakobicki z własnym patriarchą. Od tego czasu w Antiochii było dwóch urzędników: jeden katolicki (chalcedoński), Efrem, który wkrótce otrzymał nazwę Melkite, ponieważ był w jedności z wiarą cesarza bizantyjskiego lojalnego wobec Chalcedonu – słowo Melkite pochodzi od aramejskiego ܡܰܠܟܳܐ (malko), co oznacza “król” lub “cesarz”; i drugi jakobicki (nie-chalcedoński monofizycki) – nazwany tak od imienia jego prawdziwego założyciela: Jacobusa Baradai.

W VII wieku (609 r.) Chalcedończycy podzielili się z kolei na dwie grupy, każda z własną hierarchią (jedna grupa z wakującym katedrą, a druga z jedynie nominalnym hierarchą mianowanym z Bizancjum). Jednak obie grupy, ponieważ przyjęły wiarę Soboru Chalcedońskiego (o dwóch naturach Chrystusa zjednoczonych w jednej osobie boskiej), otrzymały ogólną nazwę Melkici, z podanego wyżej powodu. Maksyma Wyznawcy († 662) i chalcedońskich maronitów, którzy wzięli nazwę od św. Marona († ok. 410). W ten sposób powstają Melkite Maronite Church i Melkite Maximian Church (pierwszy pozostanie katolicki, a drugi zerwie z Rzymem). W końcu nazwa Melkite będzie stosowana bardziej do Maksymitów, gdy zbliżą się do Bizancjum; potem będzie zarezerwowana wyłącznie dla nich, gdy porzucą liturgię i zwyczaje Antiochii i przyjmą, w XI-XII wieku, te z Bizancjum.

Do tego podziału chalcedońskich Melkitów doprowadziły najazdy perskie (608) i arabskie (636), które kolejno wstrząsały patriarchatem Antiochii. Po męczeńskiej śmierci patriarchy Anastazego II (609 r.) stolica Antiochii pozostała nieobsadzona, a tym samym bez prawowitego posiadacza, ponieważ patriarcha jakobicki cieszył się jedynie uznaniem swoich zwolenników. Bizancjum próbowało obsadzić wakujący urząd, mianując patriarchę Antiochii, który rezydował w Konstantynopolu. Ten patriarcha najwyraźniej nie potrafił zadbać o swoich parafian. W ten sposób w 702 roku czysto nominalny patriarcha sam zrezygnował, a chalcedończycy z północnej Syrii zostali prawnie i praktycznie pozbawieni głowy. W tych niefortunnych warunkach, z dala od Rzymu i odizolowani od Bizancjum, przyznali sobie hierarchię niezbędną do przetrwania i zgodzili się zaproponować i wyświęcić patriarchę i biskupów dla swojego klasztoru. Ważne jest, aby podkreślić kanoniczny aspekt tego faktu, aby nadać solidność jego ważności. Po pierwsze, Antiochia nie była sufraganem Konstantynopola, aby Konstantynopol mógł mianować dla niej patriarchę. Po drugie, duchowni patriarchatu Antiochii zastosowali istniejącą procedurę mianowania swojego patriarchy. Rzym oczywiście nie interweniował, ponieważ bezpośrednia interwencja w takich przypadkach nie była wówczas powszechna. Leon Wielki upomniał patriarchę Anatoliusa z Konstantynopola za mianowanie Maksyma na stolicę w Antiochii (457), papież Marcin potępił nominację Macedoniusza na stolicę w Konstantynopolu (649), ale nie interweniował w sprawie mianowania patriarchy klasztoru św. W każdym razie maroniccy patriarchowie skorzystali ze swoich uprawnień i gdy tylko mogli skontaktować się ze Stolicą Apostolską w Rzymie, działali z absolutnym posłuszeństwem, a Stolica Apostolska zatwierdziła i wybrała ich patriarchę. Jako wymóg kanoniczny, wybór miał być dokonany tylko przez mnichów i biskupów klasztoru św. Marona oraz przez biskupów regionu, którzy pozostali wśród swoich wiernych. W ten sposób tytuł Antiochii został przejęty przez patriarchę maronickiego w VIII wieku, ponieważ tytuł ten został prawnie ustanowiony przez melkitów antiocheńskich właśnie po to, aby wypełnić wakat, kontynuując w ten sposób sukcesję apostolską tego miejsca. Pierwsze świadectwa na ten temat dają dwa arabskie teksty z 1141 i 1154 roku (Dib, P., 1930). Pierwszym dokumentem papieskim uznającym prawomocność tego tytułu dla maronitów jest bulla Quia Divinæ Sapientiæ papieża Innocentego III (1215), w której mówi on do patriarchy Jeremiasza: “zatwierdziwszy zwyczaje, o których wiemy, że były w użyciu i nigdy nie przestały być używane aż do teraz w Kościele w Antiochii, przyznajemy tobie i twoim następcom używanie paliusza” (Anaïssi, T., 1911).

Kiedy później, w 742 roku, chalcedoński patriarcha Maksymin, przy wsparciu kalifa Hiszama ibn Abd al-Malika (641-743), pod imieniem Szczepana III, i jego następcy Teofila Bar Qanbara (744-751) – który był złotnikiem z Marwân, próbowali bezskutecznie, siłą zbrojną kalifa, narzucić się maronickim Chalcedończykom (745-746), jest to czas, od którego możemy liczyć w zasadzie trzech patriarchów z tytułem Antiocha: Melkite Maronite (i. tj. katolicki), Melkite Maximite (tj. prawosławny) i jakobicki.

Te trzy patriarchaty będą miały różny rozwój:

– Jakobici, w rozłamie, zachowają obrządek antiocheński, ale ich liturgia będzie przez pewien czas odprawiana po grecku, potem powróci do języka syryjskiego i będzie ograniczona do Syrii. Grupa jakobitów, pod przewodnictwem Michała Jarweha, powróciła do jedności z Rzymem w 1775 roku i papież Pius VI nadał im tytuł patriarchy Antiochii syrokatolików, pozostawiając do dziś kolejnego ortodoksyjnego patriarchę jakobitów w separacji od Rzymu.

– Melkici natomiast kontynuowali swoją drogę do Bizancjum, do tego stopnia, że zarezerwowano dla nich tytuł Melkites, o czym już wspominaliśmy. W okresie dominacji arabskiej pozostawali przywiązani – podobnie jak jakobici i maronici – do liturgii antiocheńskiej, ale porzucili ją po podbiciu Syrii przez Nicephorusa Phocasa (Antiochia została zdobyta w 969 r.) i zastąpili ją liturgią bizantyjską, sprzymierzając się z Konstantynopolem. Grupa Melkitów powróci do jedności z Rzymem w 1727 roku, potwierdzonej przez papieża Benedykta XIII, tak że dziś istnieje katolicki melkicki patriarchat Antiochii i prawosławny patriarchat oddzielony od Rzymu.

– Jeśli chodzi o Maronitów, to cierpiąc z powodu okrutnych prześladowań ze strony Jakobitów i Arabów oraz mając trudności z Melkite Maximites, nie mieli oni innego wyboru, jak tylko schronić się w górach Libanu, gdzie stopniowo migrowali, aż w XI wieku krzyżowcy znaleźli wokół swojego patriarchy zwartą i wierną papieżowi rzymskiemu wspólnotę. Do 1180 roku były one zorganizowane, według świadectwa Wilhelma z Tyru, w trzy biskupstwa: w Byblos, Botris (tj. Batrun) i Tripoli. Historia prześladowań za wiarę i wierność papieżowi głęboko wpłynęła na ewolucję jej liturgii – która nigdy nie przestała być antiocheńska, mimo że z powodu wierności Rzymowi narzucono jej pewne przypadkowe, ale nie istotne aspekty liturgii łacińskiej, które zostały wyeliminowane po Soborze Watykańskim II – oraz na hierarchiczną organizację jej patriarchatu – z wyraźnym akcentem nacjonalistycznym. Patriarchat maronicki będzie pod wieloma względami wyjątkowym splotem okoliczności, dość podobnym do “prototypu” patriarchatu wschodniego katolickich Kościołów rytualnych sui iuris w dzisiejszych czasach. Ponieważ maronici zawsze pozostawali w komunii z papieżem rzymskim, patriarchat maronicki ma tylko jednego patriarchę Antiocha maronitów. Tak więc, nie umniejszając starożytnej i czcigodnej godności innych patriarchów Antiochii, patriarcha maronicki jest jedynym, który zachował katolicką linię Stolicy Piotrowej w Antiochii, sensu stricto i bez przerwy, aż do dnia dzisiejszego.

Lista patriarchów Antiochii z linii maronickiej:

Chociaż zdarzają się momenty historycznej niejasności z powodu braku dokumentów lub niedokładności dat, maronicki patriarchat Antiochii, założony przez św. Piotra w I wieku, może się pochwalić następującą linią patriarchów:

I. Początki Kościoła w Antiochii (I wiek: ok. 36 r.)

1. Piotr Apostoł (ok. 36 – ok. 53): Św. Piotr przeniósł się do Rzymu, gdzie pozostała stolica papieska, i gdzie zginął jako męczennik ok. 67 roku.
2. Evodius
3. Ignacy z Antiochii
4. Heron (pisany również w różnych źródłach Hero lub Heros)
5. Cornelius
6. Eros
7. Theophilus
8. Maximinus (w niektórych źródłach błędnie nazywany Maximusem)
9. Serapion
10. Asclepiades
11. Filetus
12. Zebino
13. Babilas
14. Fabio
15. Demetrius
16. Paweł I z Samosaty
17. Domno
18. Timaeus
19. Cyril
20. tyranus
21. Vidal
22. filogoniusz
23. Paulin z Tyru
24. Eustachiusz
25. Eulalius
26. Euphronius
27. Placentius
28. Szczepan I
29. Leontius
30. Eudoxius
31. Meletiusz*
32. Amianus
33. Paulinus*
34. Euzoyo
35. Vital II*
36. Doroteo
37. Flaviano
38. Evragius
39. Porfir
40. Aleksander
41. Teodotus
42. Jan
43. Domno

II. Po soborze w Chalcedonie (V wiek: rok 451)

44. Maximus II (449-455)
45. Bazylia
46. Acacius
47. Martyrius*.
48. Julian
49. Jan II
50. Szczepan II
51. Calendonius
52. Peter Fulon*
53. Palladius
54. Favian II

III. pogłębiają się kryzysy chrystologiczne (V wiek: rok 519)

55. Sewerus (512 – 518): był zaciekłym przeciwnikiem Chalcedonu, ale jedność została zachowana w taki czy inny sposób.
56. Paweł II
57. Eufrat

IV. powstaje równoległa hierarchia jakobitów [monofizytów] (VI wiek: ok. 543)

58. Efrem (ok. 526 – ok. 546): równoległa hierarchia zostaje ustanowiona poprzez mianowanie patriarchy monofizyckiego przeciwnego papieżowi: patriarchy Jakuba Baradaja, który będzie kontynuował sukcesję patriarchatu Antiochii odmienną od linii katolickiej, dezawuując patriarchę Efrema.
59. Domno III
60. Anastazja
61. Grzegorz (ok. 571- ok. 594)
62. Anastazja II (ok. 594-609)

V. Po męczeńskiej śmierci Anastazego II biskupstwo zostało opróżnione (VII w.: rok 609).

W tym okresie wakatu dla katolików, jakobici tworzyli swoją hierarchię; Konstantynopol, w akcie desperacji i bez żadnego wsparcia kanonicznego, mianował czterech biskupów, jeden po drugim, patriarchami Antiochii, ale nominalnie, ponieważ nigdy nie mieszkali w Antiochii: Macedonius (ok. 628), Macarius (ok. 628), Macarius (ok. 628), Macarius (ok. 628) i Macarius (ok. 628). Macedonius (ok. 628), Macarius (ok. 656), Theophanes (ok. 681) i George (ok. 687), po śmierci George’a (w 702 r.) Konstantynopol nie mianował więcej patriarchów dla Antiochii aż do 742 r.

Jan Maron I (ok. 686 – 707) – pierwszy patriarcha maronicki.
64. Kurosz
65. Gabriel I

VI. Trzej patriarchowie Antiochii (VIII w., rok 742)

66. Jan Maron II (ok. 730)
Patriarcha katolicki (Jan Maron II)
Melkicki Patriarcha Prawosławny (Szczepan III)
Patriarcha Jakobitów (Paweł II)
67. Jan I
68. Grzegorz I
69. Szczepan I
70. Marek I
71. Euzebiusz
72. Jan II
73. Jozue I
74. David I
75. Grzegorz II
76. Theophylact
77. Jozue II
78. Domitius
79. Isaac
80. Jan III
81. Szymon I
82. Jeremiasz I
83. Jan IV
84. Szymon II
85. Szymon III
86. Joseph I El-Jerjessi
87. Piotr I
88. Grzegorz II
89. Jakub I
90. John V
91. Piotr II
92. Piotr III
93. Piotr IV
94. Jeremiasz II El-Amiszty
95. Daniel I
96. Jan VI
97. Szymon IV
98. Jakub II
99. Daniel II
100. Łukasz I
101. Jeremiasz III
102. Simon V
103. Jan VII
104. Gabriel II z Hjuli
105. Dawid II
106. Jan VIII El-Jaji
107. Jakub III El-Hadati
108. Józef II El-Hadati
109. Simon VI El-Hadati
110. Mousa Saade El-Akari
111. Michael I El-Rizzi
112. Sarkis El-Rizzi
113. Joseph III El-Rizzi
114. Jan IX Majluf
115. Gerges I Amira
116. Józef IV Halib
117. John X El-Babuab
118. Gerges II Basbali
119. Szczepan II Douaihi
120. Gibran El-Bluzani

VII. Dwaj katoliccy patriarchowie Antiochii (XVIII wiek, rok 1724)

121. Jakub IV Awad (1705-1733)

W 1724 r. grupa melkickich prawosławnych powróciła do komunii z Rzymem, a papież Benedykt XIII zatwierdził ich komunię z Rzymem.
Benedykt XIII zatwierdził je 15 marca 1729 roku. Tak więc w tym czasie było dwóch katolickich patriarchów z tytułem
Patriarcha Antiochii:
Patriarcha grecko-melkicki: Cyryl IV Tanas (1724-1759).
Katolicki patriarcha maronicki: Jakub IV Awad.

Joseph V El-Khazen (1733-1742) – Synod maronicki w Mount Lebanon.
123. Simon VII Peter Awad
124. Tobias Peter El-Khazen

VIII. Trzej katoliccy patriarchowie Antiochii (XVIII wiek, rok 1775) 125.

125. Józef VI Piotr Szczepan (1766-1793)
W 1775 r. mała wspólnota jakobitów przywróciła komunię z Rzymem i została przyjęta przez papieża Piusa VI.
Pius VI, który nadał mu tytuł patriarchy Antiochii. Od tej daty do dnia dzisiejszego istnieją
do dnia dzisiejszego istnieje trzech katolickich patriarchów z tytułem patriarchy Antiochii:
Patriarcha syryjskokatolicki: Ignacy Michał III Jarweh (1782-1800)
Patriarcha grecko-melkicki: Cyryl IV Tanas (1724-1759)
Katolicki patriarcha maronicki: Józef VI Piotr

126. Michał II Piotr Fadel
127. Philip Peter Gemayel
Józef VII Piotr Tian
129. Jan XI Piotr El-Helou
Józef VIII Piotr Hobaish
131. Józef IX Piotr El-Khasen
132. Paweł I Piotr Massad
133. Jan XII Piotr El-Hage
134. Elias Peter Hoayek
135. Antoniusz I Piotr Arida
136 Paweł II Piotr Kardynał Meouchi
137. Antoniusz II Piotr kardynał Khoraish
138. Nasrallah Peter Kardynał Sfeir – Synod maronicki w Fatqa
139. Bechara Peter Kardynał Rai (2011- )

W chwili publikacji (2022) urzędującym patriarchą jest Beszara Boutros Kardynał Rai. Do tej pory, zgodnie z linią maronicką, można liczyć: 139 patriarchów od św. Piotra i 77 patriarchów od św. Jana Marona.
Uwaga: księgowość dla syrokatolików i grekokatolików melkickich jest inna, ze względu na ich odmienną historię.

* Opuścili siedzibę i niejednokrotnie wracali do niej w sposób zgodny z prawem.

Bibliografia:

BEBIS, George S., “Patriarcha”, in FERGUSON, Everett et al. (eds.), Encyclopedia of Early Christianity, 2 ed. New York: Routledge Taylor & Francis Group, 1999, 3105-3108; DOWNEY, Glanville, A History fo Antioch in Syria. From Seleucus to the Arab Conquest, New Jersey: Princeton University Press, 1961; EID, Emile, La Figure Juridique du Patriarche, Étude historico-juridique, 3 ed. Rome: Librairie du Latran, 1963; EUSEBius of Caesarea, Historia Ecclesiastica, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία. Textus: Eusebii opera in Patrologia Graeca 19 – 24, Paris: J. P. Migne, 1857 (https://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_post04/Eusebios/eus_hi00. html); PAWEŁ VI, Litterae Apostolicae Motu Proprio Datae Ad Purpuratorum Patrum Collegium de Loco Patriarcharum Orientalium in Sacro Cardinalium Collegio, Città del Vaticano: AAS 57, 1965, 295-296; SALANCHAS, D, “Patriarcha”, w FARRUGIA, Edward G. (dir.), Diccionario Enciclopédico del Oriente Cristiano, Burgos: Monte Carmelo, 2007, 524-525; STAVRO, Michael, The Patriarchate of the West, Paris: SOP, 2006 (retrieved from https://es.orthodoxwiki.org/Documento_sobre_%22El_Patriarcado_de_Occidente%22,_de_Michael_Stavrou in 2018).